Robuuste systemen

‘Over robuustheid’ is een klein compact boekje dat een aantal bespiegelingen bevat over de grote kaskraker van Taleb ‘De zwarte zwaan’, waaraan ik al eens eerder een blog gewijd heb. Taleb was namelijk een van de weinigen die de bankencrisis zag aankomen en daar ook over schreef. Hij verstond onder ‘zwarte zwanen’ de onvoorspelbare gebeurtenissen die een enorme impact hebben en achteraf aannemelijk en voorspelbaar worden gemaakt door zogenaamde goeroes. Ik wil toch nog even kort inzoomen op deze crisis, omdat het de grenzen van het huidige tijdgewricht zo duidelijk aangeeft.

Niet alleen nu, maar al ten tijde van de bankencrisis leefden we in een dynamische tijd die gekenmerkt werd door een grote mate van complexiteit van verbonden netwerken met veel verschillende gelijksoortige en ongelijksoortige afhankelijkheden, ingewikkelde interacties en ondoorzichtige causale verbanden. Deze complexiteit werd niet begrepen en kon zo uitmonden in chaos, misrekeningen, manipulaties en grote menselijke fouten, zowel in ethisch als epistemologisch opzicht. Met het laatste doel ik op de inschattingsfouten en voorspellingsfouten van de experts, de toezichthouders, de bankiers, beleidsadviseurs en politici zelf. Niemand bleek in staat door te dringen tot de kern van het probleem en het isoleren van schadelijke fouten. Taleb wijdt dat voor een groot deel aan de dogma’s van de heersende geformaliseerde wetenschap die algemeenheden verkiest boven bijzonderheden waardoor potentieel belangrijke zaken onder de radar blijven. Tegenover dogma’s, regels waaraan je je moet houden en die je niet noodzakelijkerwijs hoeft te begrijpen (liever niet zelfs!), stelt hij kerygma’s: regels die je kunt begrijpen en die voor jou een duidelijk doel hebben. De crisis toonde aan dat het financiële systeem leefde in een schijnwerkelijkheid van zogenaamde stabiele markten en concentraties van geld. Het systeem bleek bovendien immuun voor kritiek en sloot twijfel systematisch buiten. Tot zover een korte analyse van het meervoudig tekortschieten van het systeem en de dragers van het systeem en uiteindelijk de consumenten.

In het boekje over robuustheid, dat een paar jaar na het verschijnen van ‘De zwarte zwaan’ verscheen, pleit Taleb voor een robuuste handelingsethiek waarin risico’s als gevolg van onduidelijkheid, onbekendheid en onvermogen verantwoord genomen kunnen worden. Hij fundeert deze ethiek in de werking van de natuur. Ik zal hier wat langer bij stilstaan omdat de crisis in het financiële systeem ook model staat voor de crisis in onze hele samenleving. Misschien dat een robuuste handelingsethiek het begin van een antwoord kan zijn op de vraag “hoe we complexe systemen beter kunnen begrijpen en er zorgvuldig en verantwoord mee omgaan?”

Moeder Natuur is het beste voorbeeld van een uiterst complex systeem van onderling afhankelijke levensvormen, niet lineaire processen en een robuuste ecologie. Zou deze laatste er niet zijn dan was Moeder Natuur al lang ter ziele. Interessant aan het systeem is dat redundantie een kernbegrip is. Zo hebben onze organen er overal twee van. Het is een ingebouwde verzekering waardoor je bij tegenslag dankzij de reserve onderdelen kunt overleven. Een andere vorm van redundantie heeft te maken met functionaliteit. Je mist iets, maar weet dat te compenseren door iets anders in te zetten dat ook heel effectief blijkt te zijn. Denk bijvoorbeeld aan het overnemen van functies van een gebrekkig functionerende halsslagader door een groot aantal kleine adertjes die het gebrek weten te compenseren. Waar de natuur ook niet van houdt is van grote, homogene complexen, omdat deze kwetsbaar zijn bij onvoorspelbare gebeurtenissen met impact.

Tot welk nieuw inzicht kunnen we nu komen? Allereerst blijkt dat ‘dubbels’ heel effectief kunnen zijn, omdat het risico’s vermindert[1]. Ten tweede, blijkt dat om te kunnen vernieuwen, ruimte nodig is voor het kleine. En ten derde wordt duidelijk dat hoe meer externe gebruiksmogelijkheden er zijn, hoe meer geprofiteerd kan worden van toevallige variatie. Als we deze vormende principes proberen door te vertalen dan duidt de robuustheid van Moeder Natuur op duurzaamheid en flexibiliteit (mee te bewegen met de veranderende omgeving). In het systeem liggen basiszekerheid, kwaliteit, aanpassings- en ontwikkelingsvermogen, diversiteit en creativiteit besloten. Het zijn de ingrediënten voor een robuuste handelingsethiek.

Nog steeds is het huidige financiële systeem heel kwetsbaar, ook al wordt ook nog steeds de schijn van het omgekeerde opgehouden[2]. Maar bemoedigend is dat we elders, in de haarvaten van de samenleving, wel verandering bespeuren. We beginnen geleidelijk aan te merken dat de transitie van onze samenleving door mensen gevoeld, ervaren en beleefd wordt. Tegelijkertijd beseffen we dat we nog met ons ene been in de oude tijd van verzorgingsstaat en markt staan, terwijl we met het andere been de stap wagen richting netwerksamenleving. Daarin worden individuele kwaliteiten van mensen gezien en gewaardeerd en krijgen een plaats in zelf gekozen en georganiseerde collectiviteiten. Daaruit ontstaan nieuwe gevarieerde gemeenschappen die min of meer toevallig rond een hoger gelegen doel ontstaan. Deze kleine gemeenschappen zijn veerkrachtig en sterk, omdat ze wisselende, meervoudige verbindingen hebben waardoor de kwetsbaarheid ook afneemt. We zien dat op het gebied van wonen, werken en vrije tijdsbesteding. Natuurlijk is het zelforganiserende vermogen van mensen en gemeenschappen niet onbeperkt en onbegrensd en heeft de overheid nog steeds een morele verantwoordelijkheid voor het welzijn van zijn burgers. Maar betrokkenheid en zorg zijn geen onpersoonlijke systeemzorg meer, maar aanvullende maatwerkzorg. Dat duidt op robuustheid en die robuustheid is naar mijn gevoel nodig om de stap naar de nieuwe tijd met goed gevolg te kunnen zetten. Onze samenleving is een complex, dynamisch systeem dat langs de lijnen van een robuuste handelingsethiek verder vorm kan krijgen. Dat is niet alleen een kwestie van anders inrichten van het bestaande – bij wijze van spreken: een muurtje hier en een deur daar – maar van systematische verandering. Alleen maar ‘anders inrichten van het bestaande’ is waarschijnlijk niet het juiste antwoord op een aantal existentiële vragen die gaan over ecologische, sociale, politieke èn financieel-economische duurzaamheid.

[1] Vanuit klassiek economisch standpunt bezien is sprake van inefficiëntie, omdat dubbele voorraden, hoeveelheden, capaciteit, etc. kostenverhogend werkt.

[2] De Panama Papers van vorig jaar en de recent verschenen Paradise Papers laten zien dat grootschaligheid en globalisering bepalend zijn, dat bedrijven en overheden nauwelijks investeren in duurzame kleinschalige financiële systemen en dat hebzucht en korte termijnbelang nog steeds de allesbepalende onderliggende waarden zijn.