Alles is Een
De Verlichting door de geest heeft ons vrijheid en welvaart gebracht en heeft ons in staat gesteld heel veel existentiële problemen op te lossen, maar we worden in toenemende mate geconfronteerd met problemen die we zelf geschapen hebben. Met name op het gebied van milieu, klimaat en energie stuiten we op grenzen en dreigt de objectenwereld zich tegen zijn meester, de mens, te keren. Uitputting van natuurlijke hulpbronnen, zeespiegelrijzing, lange periodes van grote droogte, niet afbreekbaar (kern)afval, soortenarmoede in flora en fauna, het zijn vraagstukken die we lange tijd voor ons hebben uitgeschoven, omdat we ze niet hebben willen en kunnen zien. De grote roze bril van het individuele eigenbelang en de korte termijnopbrengsten zaten ons in de weg.
Natuurlijk beschikken we over veel data, informatie en kennis om elk van die problemen op te lossen, maar dat kan alleen maar als ons mens- en wereldbeeld verandert en vanuit een samenhangend en omvattend perspectief wordt gekleurd. Laten we dat wijsheid noemen. Gelukkig breekt steeds meer het besef door dat niet alleen de mens, maar alle dingen, dieren, planten – de natuur – de neiging hebben tot voortbestaan. Het besef dat alles een innerlijkheid heeft, kwetsbaar is en daar misschien ook wel rechten aan kan ontlenen wordt steeds serieuzer genomen. Dit meer ecologische dan ‘egolische’ denken vereist een buitengewoon relativeringsvermogen van de mens. Denker des Vaderlands, René ten Bosch, vermoedt dat dit vermogen wellicht te hoog is gegrepen, maar pleit wel voor terughoudendheid van de mens (Trouw, 21 november 2017). Om die terughoudendheid te begrijpen moeten we eerst even terug naar de kritiek van Spinoza op Descartes.
Spinoza (1632-1677) heeft Descartes (1596-1650) slechts 18 jaar ‘meegemaakt’ en heeft net als zijn inspirator gewezen op het belang van kennis via de Rede, maar heeft de geest nooit tegenover de materie, de lichamelijkheid of natuur geplaatst. Zijn stelling is dat alleen natuur bestaat en deze natuur noemt hij, God. Er is geen sprake van een tegenstelling, omdat alles natuur is ofwel de materie met alles wat deze materie bevat aan grenzeloze mogelijkheden. De geest is voor hem dus één van de lichamelijke vermogens naast al die andere. Spinoza pleit dus voor een monisme en plaats zich tegenover het dualisme waarvan ons Westerse denken doordesemd is.
De geest of menselijke rede vraagt om permanente oefening in kritisch en reflexief denken. Maarten van Buuren (‘De essentie van Spinoza’) noemt dat “inslijten in ons levensritme”. In dat denken kunnen we de waarachtigheid van dingen en de eigenheid van onszelf ontdekken. Dat houdt onder meer in dat we waarnemingen en meningen op de juiste wijze kunnen taxeren, of zoals Spinoza zegt, in de juiste verbanden of causaliteiten kunnen plaatsen. Het kritische denken betekent ook dat we beseffen deel te zijn van een groter geheel en dat we moeten aanvaarden hoe dingen verlopen. Daarmee durven we los te laten, het ongeluk vanuit de omgeving toe te laten en er zo verstandig mogelijk mee om te gaan. Dat is niet alleen in ons eigen belang, maar ook in het collectieve belang. Voor Spinoza vallen eigen belang en collectieve belang samen.
De terughoudendheid waar Ten Bosch het over had, zie ik ook bij Spinoza. De mens is voor hem net als alle andere dingen deel van een groter geheel (de samenleving, natuur) en hij dient daar zorg voor te dragen. In de ethiek van Spinoza is sprake van conformering van de mens aan de natuur. Het gaat bij hem dus om instemming met de natuur in plaats van correctie op de natuur. Juist dat perspectief kan het voor ons mogelijk maken om op een andere – kritische - wijze naar de werkelijkheid van het hier en nu te kijken. Die terughoudendheid duidt naar mijn mening ook op een ander kenmerk van Spinoza’s filosofie: bescheidenheid. De essentie van ons individuele mens-zijn bestaat, volgens Spinoza, uit een zijnskern die zich uitstrekt voorbij de grenzen van ons individuele bestaan. Wij zijn deel van onze voorouders en bestaan voort in onze kinderen. We zijn dus tegelijkertijd product als producent en dat bewustzijn vormt de basis voor ons mens-zijn. Bescheidenheid heeft ook te maken met tijdelijkheid. Het feit dat we nooit de volledige waarheid kunnen achterhalen, omdat die de hele natuur omvat, is een inzicht dat we voor een groot deel zijn kwijtgeraakt.
Terughoudendheid, bescheidenheid, reflexiviteit en relativeringsvermogen van ons Ik-gerichte zelf zijn deugden die we nodig hebben om ons uit de ingesleten karrensporen op te richten een nieuwe weg in te slaan. Een weg van insluiten (inclusiviteit) en integreren.