Oordeelkundig kweken van onzekerheid

Directe aanleiding voor deze weblog is de uitspraak van de beroemde relatietherapeut Salvador Minuchin “Certainty is the enemy of change”[1]. Hij geeft daarmee aan dat zijn aanpak is gericht op het ontregelen van disfunctionele relaties tussen partners binnen gezinnen. De ouders moeten in een ‘polemische dialoog’ als het ware van hun zekerheden, geloven en vaste overtuigingen worden verlost om zich open naar elkaar te kunnen opstellen. Daarom moet de therapeut verwarring zaaien en tegelijkertijd nieuwsgierigheid kweken. De ervaring uit de gezinstherapie leert dat waar partners zich aanvankelijk aangetrokken voelden tot een bijzondere eigenschap van de ander, later wanneer de routine de overhand krijgt, zich juist aan die bijzonderheden van de ander gaan ergeren en deze groter maken dan ze in werkelijkheid zijn. Dit zet zich vast en leidt tot ‘eigen zekerheden’ die zich gaan verbinden met eigen overtuigingen, ervaringen en meningen tot omvangrijke verhalen, waarin mensen gaan geloven. De therapie heeft oog voor de context, ontwart de draden en helpt de partners om zich weer tot elkaar te leren verhouden, waardoor de partners zelf in staat zijn om de relatie weer te repareren.

Dat ‘zich tot elkaar leren verhouden’ speelt ook een rol bij de oplossing van buurtconflicten. Feit is dat buren steeds minder van elkaar blijken te accepteren en niet bij machte zijn om ruzies zelf op te lossen. In tegendeel iets kleins wordt steeds groter, andere dingen worden erbij gehaald, verhalen verzonnen, feiten verondersteld. Niets wordt gecheckt en de drempel om naar de buren te stappen wordt steeds hoger. Dat is de context waarbinnen buurtbemiddelaars opereren. Gouden tijden zijn voor hen aangebroken en vaak blijkt dat alleen hun aanwezigheid al tot oplossingsgedrag van de buren leidt, mits ze zich kunnen inleven in de ander. Ze horen van de situatie van de ander, worden daardoor geraakt en kunnen op die manier het conflict opruimen.

Ook op het werk komen spanningen voor tussen mensen in de organisatie. Debet daaraan zijn onder meer de verschillen in veranderingsbereidheid en -vermogen van medewerkers en de wijze waarop het management in staat is om de principiële onzekerheid van de organisatie in zijn context zo voor te stellen dat sprake is van een uitdaging. Een uitdaging, die velen inspireert af te wijken van de gebaande paden. Succesvoorwaarden zijn de ondernemingsruimte, de er- en herkenning van de kwaliteit van de medewerkers, blijvende interesse, aandacht en betrokkenheid bij hen en sturing vanuit een diep beleefde bedoeling, waarin zich meteen het onderscheidend vermogen openbaart ten opzichte van andere organisaties. Verder is essentieel dat wat gezegd wordt en op papier staat en beloofd wordt, strookt met de praktijk van het dagelijks handelen. Dus: coherentie en congruentie.

Zoomen we nog wat verder uit en kijken we naar hoe wij ons verhouden tot mensen die wij nog helemaal niet kennen, dan is onze verhouding tot hen nog problematischer. We hebben behoefte aan een overzichtelijke groep en blijken niet goed in staat om een binding aan te gaan met onbekende mensen. Zeker niet als die een andere cultuur bezitten en andere opvattingen en meningen hebben. In ons huist een diep weggestopte emotie dat elke buitenlander of immigrant een vijand is of kan worden. We blijken alleen tolerant als we iets aan anderen blijken te hebben, maar zodra de onzekerheid zich in onze omgeving nestelt en bij ons zelf groeit, openbaart zich het verborgen virus van de xenofobie, zoals de Arabist Jan Jaap de Ruiter dat in Trouw noemt[2]. De terechte kritiek van hem op minister Blok is dat deze, als volksvertegenwoordiger, het verborgen virus van de xenofobie voor vanzelfsprekend en onafwendbaar houdt. Daarmee ontslaat het kabinet zichzelf van de plicht te werken aan een inclusieve netwerksamenleving, waarin primitieve instincten tenminste gekanaliseerd kunnen worden. Zo’n samenleving is onafwendbaar, juist omdat we van elkaar afhankelijk zijn, of we dat nu willen of niet.

Om in termen van deze blog te blijven: de minister heeft op onoordeelkundige wijze onzekerheid gekweekt die eerder leidt tot polarisering dan tot Verständigung. Hij heeft zijn leiderschap niet ten volle benut en daardoor twijfel gezaaid onder de bevolking.

In welke constellatie wij ook zitten, open en eerlijk communiceren over gedrag, intenties en bedoelingen, is een vaardigheid die we onvoldoende machtig zijn. Therapeuten, buurtbemiddelaars, leiders en leidinggevenden kunnen ons geen zekerheid bieden, maar wel het vermogen te oefenen om met iedereen in gesprek te gaan. Sterker nog: het oordeelkundig kweken van onzekerheid is misschien wel de meest effectieve manier om mensen te sterken in hun contacten met elkaar. Als we onze eigen onzekerheid bespreekbaar durven maken, is de afstand tot de ander al gehalveerd.

[1] Op 2 september 2018 opgetekend door de laatste gast in het programma Zomergasten de bekende psychotherapeute Esther Perel.

[2] Minister Blok had een punt, maar moest een stap verder gaan. Trouw: 31 augustus 2018. Kernpunt in zijn betoog is dat de multi-culturele samenleving is mislukt.